Γίνονται οι άνθρωποι καλύτεροι μέσα από την τέχνη και τα ταξίδια;

Αφορμή γι’ αυτό το άρθρο ήταν το ερώτημα που προέκυψε για ακόμα μία φορά σχετικά με το χώρο του βιβλίου και πώς γίνετε συγγραφείς ή και άτομα που διαβάζουν πολύ να τους λείπει η κατανόηση στα συναισθήματα των άλλων αλλά και η δυσκολία να αποδεχθούν τον εαυτό τους. Θα πάω ένα βήμα παραπάνω και θα θέσω το ερώτημα αν τα ταξίδια και οι τέχνες (όχι μόνο η λογοτεχνία) καλλιεργούν πραγματικά την ενσυναίσθηση και την αποδοχή του διαφορετικού.

Ζούμε σε μια εποχή που μας ενθαρρύνει να «ανοίγουμε τα φτερά μας» – να ταξιδεύουμε, να ερχόμαστε σε επαφή με άλλες κουλτούρες, να εκφραζόμαστε μέσα από την τέχνη ή να την απολαμβάνουμε ως θεατές. Η κυρίαρχη αντίληψη θέλει αυτού του είδους τις εμπειρίες να μας κάνουν καλύτερους ανθρώπους: πιο ανοιχτούς, πιο ευαίσθητους, πιο πρόθυμους να κατανοήσουμε τους άλλους. Όμως ισχύει πάντα αυτό; Μπορούν πράγματι τα ταξίδια και η τέχνη να μας φέρουν πιο κοντά στους άλλους ανθρώπους ή είναι απλώς μια ιδανική συνθήκη που δεν επιβεβαιώνεται για όλους;

Τα ταξίδια ως γέφυρες κατανόησης της διαφορετικότητας

Αναμφισβήτητα, το να ταξιδεύει κανείς και να βλέπει από κοντά τον τρόπο που ζουν και σκέφτονται άλλοι άνθρωποι, είναι μια εμπειρία που μπορεί να επεκτείνει τους ορίζοντές του. Όταν βρεθείς σε ένα παζάρι στο Μαρόκο, σε μια μικρή πόλη της Ιαπωνίας ή σε ένα χωριό της Λατινικής Αμερικής, καταλαβαίνεις ότι ο κόσμος δεν περιστρέφεται γύρω από τη δική σου καθημερινότητα. Αν αφεθείς στη στιγμή, μπορείς να δεις τον πλούτο που υπάρχει στη διαφορετικότητα. Μπορείς να εκτιμήσεις νέους τρόπους σκέψης, να δεις πώς είναι η καθημερινότητα των ανθρώπων σε ένα άλλο μέρος.

Αλλά υπάρχει κι ένας άλλος τρόπος να ταξιδεύεις – αυτός του τουρίστα που παρατηρεί από απόσταση, που κρίνει, που αναπαράγει στερεότυπα. Κι εδώ βρίσκεται η παγίδα: το ταξίδι από μόνο του δεν αρκεί για να σε κάνει πιο ανοιχτό ή πιο συμπονετικό. Αυτό που μετράει είναι το πώς ταξιδεύεις – αν πηγαίνεις κάπου απλώς για να «δεις» ή για να αποκτήσεις εμπειρίες ζωής.

Η τέχνη ως καθρέφτης κατανόησης του εαυτού μας

Η τέχνη ανέκαθεν ήταν ένας τρόπος να μιλήσουμε για το ανθρώπινο βίωμα. Είτε πρόκειται για τη λογοτεχνία, είτε για τον κινηματογράφο, τη μουσική ή το θέατρο, η τέχνη μας δίνει πρόσβαση σε συναισθήματα και καταστάσεις που ίσως δεν έχουμε βιώσει προσωπικά. Μέσα από μια ιστορία μπορούμε να νιώσουμε τον πόνο ενός πρόσφυγα, την αγωνία ενός εφήβου, τη χαρά ενός ερωτευμένου. Μπορούμε, έστω και για λίγο, να μπούμε «στα παπούτσια του άλλου», να αισθανθούμε έστω για μια στιγμή τον κόσμο μέσα από τα μάτια κάποιου άλλου.

Όμως η επαφή με την τέχνη δεν σημαίνει αυτόματα και κατανόηση της διαφορετικότητας. Ένα έργο μπορεί να αγγίξει βαθιά κάποιον, και να αφήσει αδιάφορο κάποιον άλλον. Μπορεί ακόμα και να ενισχύσει προκαταλήψεις, αν δεν συνοδευτεί από κριτική σκέψη. Η τέχνη ανοίγει πόρτες, αλλά όχι σε όλους.

Η εσωτερική μας «πυξίδα» κάνει τη διαφορά

Τόσο στα ταξίδια όσο και στην τέχνη, το κλειδί είναι η πρόθεση και η στάση του κάθε ανθρώπου. Ένας ταξιδιώτης που αναζητά μόνο ωραίες φωτογραφίες δεν θα καλλιεργήσει ενσυναίσθηση. Ένας θεατής που αντιμετωπίζει την τέχνη σαν καταναλωτικό προϊόν, χωρίς να αφήνεται στο συναίσθημα ή στις σκέψεις που του γεννιούνται, δεν θα αλλάξει ουσιαστικά τον τρόπου που σκέφτεται και που βλέπει τον κόσμο.

Η ενσυναίσθηση απαιτεί δουλειά. Απαιτεί να αφήσεις για λίγο τον δικό σου τρόπο σκέψης στην άκρη, να επιτρέψεις στον εαυτό σου να ενοχληθεί, να συγκινηθεί, να αμφισβητήσει. Δεν είναι εύκολη διαδικασία. Δεν είναι όμως και αδύνατη.

Επιστρέφοντας στο αρχικό ερώτημα

Άρα λοιπόν, βοηθούν τα ταξίδια και η τέχνη να γίνουμε πιο ανοιχτοί στο διαφορετικό και να αποκτήσουμε ενσυναίσθηση; Η απάντηση είναι: εν δυνάμει, ναι. Όχι, όμως, για όλους. Δεν είναι μια φυσική τάση των ανθρώπων επειδή έχουν ταξιδέψει σε 40 χώρες ή έχουν παρακολουθήσει 100 παραστάσεις.

Είναι θέμα στάσης. Είναι επιλογή. Είναι η πρόθεση να ακούσεις, να παρατηρήσεις, να αμφισβητήσεις, να νιώσεις. Όταν αυτά υπάρχουν, τότε ναι – τα ταξίδια και η τέχνη μπορούν να γίνουν εξαιρετικά εργαλεία προσωπικής και κοινωνικής ανάπτυξης.

Ποια η δική σας γνώμη;